JĘZYKOWO-KULTUROWY OBRAZ DZIECKA W POLSZCZYŹNIE OGÓLNEJ

Abstract

Językowo-kulturowy obraz dziecka na
terenach etnicznie polskich kształtował się
od wieków, również pod wpływem śródziemnomorskim,
łacińskim. Od czasów dawnych,
kiedy sytuacja dziecka – także pod względem
prawnym – była straszliwa i przerażająca
(ojciec mógł własne dziecko srodze
ukarać, wnioskować o ukaranie, wypędzić
ze wspólnoty, nawet sprzedać), do czasów
nam współczesnych nastąpiły w tej dziedzinie
ogromne zmiany. Współcześnie dziecku
służą normy prawne, szereg rozwiązań legislacyjnych
oraz zachowania utrwalone
dobrym obyczajem. Są one zbieżne z zespołem
niezbywalnych i gwarantowanych praw
człowieka, przysługującym nam od narodzenia,
bez względu na płeć, rasę, wyznanie,
wykształcenie, przekonania i sympatie
polityczne, status społeczny czy miejsce zamieszkania.
O różnej sytuacji dziecka świadczy bogata
leksyka ilustrująca zarówno dawniej,
jak i współcześnie jego stan czy uczucia,
jakimi je darzono. Wśród ponad 100 synonimów
dziecka funkcjonujących w polszczyźnie
najnowszej około 58,8% stanowią
nazwy neutralne, m.in. ogólne (np.:
dziecię); odnoszone do najmłodszych (np.:
niemowlę, osesek); nieco starszych (np.:
malec, przedszkolak); dorastających (np.:
podrostek); odzwierciedlające relacje rodzinne
(np.: syn, córka, wnuczka); szczególną
pozycję społeczną bądź domową (np.:
jedynak, półsierota, pupilek, ulubieniec,
wybraniec). Poza jednostkowymi podniosłymi
nazwami (konsolacja i progenitura)
pozostałe jednostki (37,3%) zalicza się do
słownictwa potocznego, a nawet rubasznego,
jak w przykładach: gówniarz, pętak,
szczeniak itp. Obraz dziecka tworzy również
bogata frazeologia oraz 440 przysłów
z komponentem «dziecko», których analiza
pozwala na wskazanie sposobu postrzegania
przez dorosłych problemów wychowawczych,
bytowych, proponowanych i stosowanych
rozwiązań, a także miejsca dziecka
w rodzinie i społeczeństwie. Znaczącą część
przysłów stanowią tu pouczenia i przestrogi
w kontekście przygotowania dziecka do
życia – różnymi metodami, m.in. za pomocą
kary fi zycznej (o czym mówi np. XVII-
-wieczne przysłowie «Bez kary dziecko się
nie wychowa»), reprymendy, połajanek i
wymówek (jak w przykładzie: «Dobre dziecko
słowem ukarzesz, złemu i kij nie pomoże
»), wybaczania czy dobrego przykładu
(«Chcecie mieć wdzięczne dzieci, bądźcie
wdzięcznymi dziećmi»). Charakterystycznie
wartość dzieci – zgodnie z przekazem paremiografi
cznym – uzależniona była również
od statusu ich rodziców, jako że uznawano,
iż «Dzieci u panów ubóstwem, u chłopa bogactwem
» itp. Przysłowia polskie bliskie są
przekazem treści przysłowiom obcym, by
przywołać dla przykładu angielskie «Dzieci
biednych czynią ich bogatymi» itp.
Dziecko z perspektywy społecznej w kulturze
polskiej dostrzeżone zostało w czasach
oświecenia jako adresat edukacji i książki.
Dopiero pozytywizm, przynosząc w literaturze
realistyczne i naturalistyczne postrzeganie
rzeczywistości, usytuował dziecko
w centrum życia, wraz ze wszystkimi jego
przymiotami. Równie późno – od drugiej
połowy XVIII wieku – dziecko jako osoba
(fi zyczna, emocjonalna i intelektualna) zaistniało w sztuce przedstawiającej dziecko
jako dziecko.
Dziecko jako istota fi zyczna i społeczna
postrzegane było przez innych z pozycji ich
dorosłości oraz związanej z nią wiedzy i siły,
co w rozwoju cywilizacyjnym bezsprzecznie
wpływało na jego pozycję, prawa i status.
Odzwierciedla to upowszechniona w języku
leksyka, frazeologia, a także kreacje literackie.